De dovende ster 
van Frans Timmermans

De verwachtingen waren torenhoog toen Frans Timmermans aantrad als vicevoorzitter 
van de Europese Commissie. Maar nu hij is gepasseerd voor het Brexit-dossier, is de hype definitief voorbij, schrijft de Brusselse website Politico. ‘Hij is de klusjesman van Juncker.’

Ooit gold Frans Timmermans als de grote belofte van de EU. Als ‘rechterhand’ van de voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker, zou hij de invloedrijkste ambtenaar in Brussel zijn, de machtige man achter de Eurocratische troon.

In een wat overtrokken artikel werd zelfs voorspeld dat de periode 2014-2019 uiteindelijk bekend zou komen te staan als die van de commissie-Timmermans. In een ander artikel werd gezegd dat ‘zijn ster rijzende’ was. Een Spaanse politiek blogger, die refereerde aan de hype, zei dat Timmermans voor een bezoek aan Madrid in 2015 als volgt werd omschreven: ‘Een man die de ene na de ander knoop doorhakt, alle lijntjes lopen via hem, hij is Junckers ogen, oren, handen en voeten.’ Tijdens een Star Wars-achtige parodie op de jaarlijkse Brusselse ‘persrevue’ werd hij begin 2016 afgeschilderd als de held ‘Frans Solo’, die de kwade krachten van het Galactische Rijk trotseerde. En ineens, van het ene op het andere moment – nog sneller dan de woorden Le Chief Brexit Negotiator Michel Barnier van je lippen kunnen rollen – was er een einde gekomen aan de timmermania.

Timmermans werd gepasseerd voor het prestigieuze Brexit-dossier, dat naar Barnier ging, de doorgewinterde Franse politicus. Timmermans, die strak in het gareel wordt gehouden door Junckers kabinetschef Martin Selmayr, vervult uiteindelijk meer de functie van de vaste klusjesman van de voorzitter dan dat hij een van de sterren is die schitteren op het EU-podium.

Loyaliteit aan Juncker

Terwijl Barnier en Juncker zich koesteren in de Brexit-spotlights, kan Timmermans de rotzooi opruimen. Hij krijgt ongekend lastige, en vaak ondankbare, dossiers op zijn bureau: denk aan immigratie, het geschil over de omstreden wetswijzigingen in Polen en de betrekkingen met het Europees Parlement. Zoals Timmermans het in een interview zelf verwoordt, met een atypisch understatement: ‘Laat ik het zo zeggen: ik krijg niet altijd de makkelijkste klussen.’

Maar volgens sommige fans laat hij zijn loyaliteit aan Juncker zwaarder wegen dan zijn eigen idealen. ‘Het is zonde,’ zegt een kabinetshoofd die de interne dynamiek met eigen ogen heeft waargenomen. ‘Hij is nu een soort eerste schildknaap.’

Het wrange is dat het keerpunt voor Timmermans, het moment waarop zijn ster glans begon te verliezen, tevens het moment was waarop hij zijn misschien wel grootste politieke triomf vierde. In maart 2016, een maand na de Frans Solo-parodie, hielp Timmermans, een voormalig Nederlands minister, de overeenkomst beklinken met Turkije. In brede kring werd die overeenkomst gezien als cruciaal om greep te krijgen op de Europese migratiecrisis.

In theorie is de officiële taak van de eerste vicevoorzitter die van designated survivor, degene die per se in leven moet blijven voor het geval de president iets overkomt, en in minder enerverende situaties dient hij op te treden als plaatsvervanger wanneer de president domweg is verhinderd. Van Timmermans werd echter meer verwacht – een daadkrachtige en doortastende nummer twee naast Juncker, die erom bekend staat dat hij altijd tenminste één hand vrij wil hebben om een glas wijn vast te houden.

Ook nu nog wordt Timmermans gezien als misschien wel de beste communicator binnen de EU van de eenentwintigste eeuw. Hij kan in zeven talen geestdriftige speeches houden over de voordelen van het Europese project, en hij weet hoofdsteden als Warschau te treffen met retorische bliksemschichten wanneer ze de regels van de club aan hun laars lappen.

‘Qua welsprekendheid geeft hij ons allemaal het nakijken,’ zegt Diederik Samsom, de voormalig leider van de Nederlandse PvdA, die al lange tijd met Timmermans bevriend is. ‘Dat brengt wel wat risico’s met zich mee, maar de voordelen wegen daar ruimschoots tegenop… We hebben mensen nodig die een verhaal kunnen vertellen. En als ze dan ook nog een beetje verstand hebben van besturen, is dat een prima combinatie.’

‘Als er íémand is die zijn publiek voor zich wil winnen, dan is het Frans Timmermans,’ voegt Samsom eraan toe. ‘Hij kan het niet uitstaan wanneer dat hem niet lukt.’

Met zijn succes in het migratievraagstuk haalde Timmermans de druk van de ketel voor Juncker, over wie hardnekkige geruchten de ronde deden dat hij zou aftreden wegens gezondheidsproblemen. Vervolgens stemde het Verenigd Koninkrijk in juni 2016 voor de Brexit, waarmee Junckers lot werd bezegeld, en misschien ook wel dat van Timmermans. Een wisseling van de wacht zou worden gezien als een bewijs dat het rommelt in Brussel. De Luxemburger, wiens lot aan een zijden draadje leek te hangen, zou uiteindelijk toch geen designated survivor nodig hebben.

Naar later bleek had Juncker zijn belangrijkste opdracht nog te vergeven, en daarbij passeerde hij Timmermans. In de verbijsterde hectiek volgend op de Britse stem voor de Brexit, koos Juncker voor Barnier, net als Juncker zelf lid van de centrumrechtse Europese Volkspartij, om de Brexit-onderhandelingen te voeren.

Het was een snelle beslissing, deels onder druk van Selmayr, uit angst dat de Europese Raad het voortouw zou nemen in de onderhandelingen, en 
het kwam als een onaangename verrassing voor vele hoge commissarissen, zoals Kristalina Georgieva, vicevoorzitter van de Commissie voor Begroting en Personeelszaken.

‘Frans Timmermans en ik keken elkaar aan en zeiden hetzelfde: “Ik kan er niet meer tegen,”’ zei Georgieva destijds tegen Politico. Ze doelde op het moment dat deze beslissing hen ter ore kwam. Georgieva, die de situatie met Selmayr ‘giftig’ noemde, nam ontslag en kreeg een hoge functie bij de Wereldbank, waar ze al een groot deel van haar 
carrière aan verbonden was geweest.

Timmermans heeft de woorden van Georgieva nooit weerlegd of onderschreven, maar via een woordvoerder laat hij weten dat hij zich nooit gepasseerd heeft gevoeld.

Wanneer hem in een interview wordt gevraagd naar Selmayr, reageert hij summier: ‘Ik geef nooit commentaar over ambtenaren, en dat doe ik ook niet bij deze ambtenaar.’

Het is duidelijk dat Timmermans er wel tegen kan. Dat is deels te danken aan zijn warme en persoonlijke band met Juncker, die geregeld zijn 
genegenheid voor zijn Nederlandse luitenant laat merken door hem een kus op het hoofd te drukken (‘Alle kale mannen lopen het risico een kus op hun hoofd te krijgen,’ grinnikt 
Timmermans), en deels aan het feit dat hij niet een bepaalde taak ambieert, zeggen vrienden en vertrouwelingen, of het moet de positie zijn van Hoge Vertegenwoordiger van buitenlandse zaken.

Hij laat al snel weten dat hij zijn werk geweldig vindt, en hij heeft gezegd dat hij graag in de volgende Commissie wil dienen. ‘Ik heb een behoorlijk ingrijpende reorganisatie in gang gezet binnen deze organisatie en de manier waarop we samenwerken met het Europees Parlement en de Raad,’ zegt hij. ‘Ik ben ervan overtuigd dat deze reorganisatie van wezenlijk belang is voor onze toekomst, en ik ervaar het als een voorrecht deel te mogen uitmaken van die transformatie, en ik zou daar graag mee doorgaan.’

Hij heeft er een handje van schrijvers en filosofen te citeren, zoals de Spaanse schrijver Jorge Semprún of de Franse socioloog Pierre Bourdieu

Nu migratie niet langer boven aan de agenda van de EU prijkt, waar het vraagstuk is verdrongen door de Brexit, heeft Barnier de belangrijke rol overgenomen die oorspronkelijk voor Timmermans was bedacht. En alsof het allemaal nog niet erg genoeg is: terwijl Barnier met zijn bezoekjes aan Europese hoofdsteden en zijn ferme houding tegenover een Engeland dat de krenten uit de pap wil halen, is uitgegroeid tot het toonbeeld van de eenheid binnen de Europese Unie, is Timmermans met zijn nieuwe dossier – het geschil met Polen over de omstreden wetgeving – midden in een van de bitterste gevechten beland.

Druk uitoefenen op Polen, in de hoop dat de justitiële hervormingen worden teruggedraaid, is bij lange na niet de enige schijnbaar uitzichtloze missie waarbij Timmermans de kogels lijkt te moeten opvangen voor zijn baas. Hij werd er ook op uitgestuurd om Madrids beslissing te verdedigen om de uitslag van het Catalaanse referendum te negeren. In de ogen van Recht en Rechtvaardigheid, de heersende politieke partij in Warschau, en in de ogen van de aanhangers van die partij, is hij een grote schreeuwlelijk. In de ogen van de Catalanen, die zich willen losmaken van Spanje, is hij een hypocriet die democratie predikt. In de ogen van het Europees Parlement is hij de vertegenwoordiger van een overijverige instelling die wetgevende lichamen aan de kant wil schuiven.

Tijdens een interview op zijn werkkamer in het Berlaymontgebouw, is Timmermans op en top de erudiete politicus die hij in het openbaar neerzet. Zijn Engels is uitmuntend en hij is zeer belezen. Met zijn indringende blauwe ogen haakt hij in op wat zijn bezoeker vertelt, weet bruggen te slaan, laat merken dat hij lessen wil leren van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Hij heeft er een handje van schrijvers en filosofen te citeren, zoals de Spaanse schrijver Jorge Semprún of de Franse socioloog Pierre Bourdieu.

Maar hij is ook niet bang om verschillen te benoemen. Zoals hij tegen een Amerikaan zegt: ‘Ik kan er gewoon niet bij dat jullie meer belang hechten aan het recht om wapens te dragen dan aan het universele recht op goede gezondheidszorg. Echt, daar kan ik met mijn verstand niet bij.’

In het interview noemt Timmermans Juncker een goede vriend, maar hij erkent ook dat de dossiers die hij als voornaamste fixer van de president in zijn schoot geworpen krijgt, hem niet echt veel vrienden opleveren.

‘Gezien de verantwoordelijkheden die hij me geeft, denk ik dat ik een nuttig werktuig ben in zijn handen,’ zegt Timmermans. Maar nuttig zijn heeft ook een prijs, zeker als je naar de Poolse kwestie kijkt.

Schreeuwerige kop

Timmermans is keer op keer op pad gestuurd om deadlines te stellen en te dreigen met strengere maatregelen tegen Polen. Vervolgens werd hij keer op keer ondermijnd door Juncker en andere EU-leiders die terugkrabbelden en de strijd niet durfden aan te gaan uit angst voor een scheuring.

Toen de Bulgaarse premier Bojko Borisov, wiens land nu het roulerende voorzitterschap van de EU vervult, duidelijk maakte weinig heil te verwachten van sancties tegen Polen, stond er al snel een schreeuwerige kop boven een Nederlandse nieuwssite: ‘Timmermans heeft gefaald.’
Timmermans laat de kritiek uit Warschau gelaten over zich heen komen, omdat hij er ten diepste van overtuigd is dat de justitiële hervormingen die de Poolse regering voorstaat, een ernstige bedreiging vormen voor het rechtssysteem. Dat neemt niet weg dat hij het wel prettig zou vinden om wat steun te krijgen.

‘De Poolse regering heeft een volkomen vertekend beeld gegeven, namelijk dat het zou gaan om de obsessie van één krankzinnige, anonieme bureaucraat in Brussel, die niet eens is gekozen, terwijl verder niemand er moeite mee heeft,’ zegt hij. ‘Timmermans zou de enige zijn die dwarsligt. Ik denk dat het belangrijk is dat het Poolse volk ervan doordrongen wordt dat ook andere lidstaten zich druk maken over hun wetswijzigingen, en niet alleen 
de Commissie.’

Met zijn nieuwste opdracht zal Timmermans waarschijnlijk ook niet veel vrienden maken – hij leidt een taskforce voor subsidiariteit, die vooral tot taak heeft uit te vogelen hoe de EU minder kan doen, maar wel efficiënter. Het Europees Parlement, dat drie leden in dit panel had moeten benoemen, heeft geweigerd mee te doen en Antonio Tajani, de voorzitter van het Europees Parlement, heeft boos laten weten dat zijn instelling niet een of andere junior adviseur van de Commissie is.

‘Ik zal nooit meer meegaan in de redenering van Rutte, of van wie dan ook, dat de markt het zelf wel regelt. Dat is niet het geval. Echt niet. De markt heeft onvoldoende moreel besef’

Timmermans is een onvermoeibaar strijder voor het sociaaldemocratisch ideaal en hij zal niet aarzelen om kritiek te uiten op zijn politieke rivalen – al zijn ze nog zo vooraanstaand en machtig, al zouden ze zijn politieke carrière kunnen maken of breken. Zo heeft Timmermans bijvoorbeeld zijn ergernis geuit over traditioneel centrumrechtse politici – onder wie de Duitse bondskanselier Angela Merkel –, die na recente verkiezingen de overwinningszege claimden terwijl hun partij ook stemmen had verloren aan ultrarechtse nationalisten.

‘Het is een merkwaardige overwinning,’ zegt hij. ‘Merkel doet alsof ze de verkiezingen heeft gewonnen terwijl ze zwaardere verliezen heeft geleden dan ooit. Maar omdat anderen zelfs nog meer hebben verloren, of minder hebben gewonnen, zou zij als overwinnaar uit de strijd zijn gekomen. Iets meer bescheidenheid zou op zijn plaats zijn.’

Hoewel Timmermans onderkent dat de gevoelens van de kiezers, die de nationalisten de wind in de zeilen hebben gegeven, oprecht zijn, verdedigt hij ook de gedachte achter het socialezekerheidsstelsel, een van de pijlers van zijn politieke overtuigingen en volgens hem tevens de essentie van de Europese democratie, zowel in het verleden als in de toekomst. Hij zegt ook dat hij zich kritisch zal blijven opstellen tegenover politici die naar rechts neigen, onder wie Mark Rutte, de Nederlandse premier, die naar het oordeel van Timmermans te veel vertrouwen stelt in de kapitalistische markteconomie.

‘Ik zat in de regering toen de bankencrisis begon, ik was de minister voor Europa. Ik kan u zeggen dat ik hoop nooit van mijn leven meer zoiets mee te maken,’ zegt Timmermans. ‘Ik zal nooit meer meegaan in de redenering van Rutte, of van wie dan ook, dat de markt het zelf wel regelt. Dat is niet het geval. Echt niet. De markt heeft onvoldoende moreel besef.’

Hij vervolgt: ‘Ik heb Mark Rutte hier direct op aangesproken in Davos, toen hij zei: “Nee, nee, geen overheden, geen Europa, alleen de markt.” Ik heb destijds gezegd: “Door deze houding zijn we in de bankencrisis beland.

Door deze houding hoeft Apple geen belasting te betalen. Deze houding leidt ertoe dat de tech-industrie heel libertair zegt: Laat ons met rust, wij regelen het allemaal zelf wel. Maar we hebben gezien hoe sommige social media door buitenlandse machten zijn ingezet als wapen in de verkiezingsstrijd.” Toezicht is en blijft noodzakelijk.’ Maar het is allesbehalve duidelijk of de kiezers willen, of er voldoende vertrouwen in hebben, dat politici als Timmermans voor dat toezicht zorgen.

Ondertussen heeft in Nederland zijn sociaaldemocratische partij zware averij opgelopen – tijdens de landelijke verkiezingen van maart 2017 is de partij gedecimeerd en uit de regeringscoalitie verdrongen. Tenzij de partij op spectaculaire wijze weet terug te komen bij de aanstaande gemeenteraadsverkiezingen en de provinciale verkiezingen, is de vervulling van Timmermans’ wens om een tweede termijn van vijf jaar te dienen in Brussel, volledig afhankelijk van de vraag in hoeverre politieke rivalen als Rutte hem een troef voor het land vinden. Dat valt allemaal nog te bezien, maar volgens sommige Nederlandse politiek analisten is het een reële mogelijkheid.

Opmerkelijk is dat Rutte de post van de commissaris nog aan geen van zijn huidige coalitiepartners heeft toegezegd, waardoor hij de mogelijkheid openhoudt om Timmermans te herbenoemen.

‘Nederland is een klein land, het komt niet zo heel vaak voor dat een Nederlander vicevoorzitter is van de Europese Commissie,’ zegt Tom-Jan Meeus, een Nederlandse columnist en politiek commentator. ‘Vanuit dat oogpunt bezien is het niet onlogisch om te proberen Timmermans op die post te houden.’

Maar er is een gerede kans dat partijloyaliteit roet in het eten zal gooien en mogelijk een einde aan Timmermans’ carrière zal maken. ‘Het zou zomaar kunnen uitlopen op een persoonlijke tragedie,’ zegt Meeus. ‘Voor hem is zijn huidige baan een droom die is uitgekomen.’

Timmermans laat doorschemeren dat het een vergissing zou zijn om zijn partij af te schrijven. ‘De politiek is tegenwoordig zo grillig dat wat er in 2019 gaat gebeuren nog lichtjaren ver is, en de voorspelling dat het gedaan is met de sociaaldemocratie, zou wel eens helemaal verkeerd kunnen blijken,’ zegt hij.

Maar voor critici die zien hoe zijn ambitie dreigt om te slaan in bombast, en die zien hoe zijn carrière in overheidsdienst hem altijd heeft afgeschermd van de harde realiteit van de zakenwereld die hij probeert te belasten en te reguleren, komt het einde van de timmermania niet als verrassing – en ook geen dag te vroeg.

‘De hooggespannen verwachtingen waren altijd al een beetje lachwekkend,’ aldus een ambtenaar die zijn carrière heeft gevolgd. ‘Hoe groter de woorden, in vergelijking met de betrekkelijk bescheiden resultaten, hoe pijnlijker het allemaal wordt… Hij zou super-commissaris worden. Wat is daar nu nog van over? Het heeft bijna iets van een cartoon-beeld, een soort superheld. We weten allemaal dat die niet bestaan.’

Machtige kabinetschef: Martin Selmayr

De Duitser Martin Selmayr (47), kabinetschef van voorzitter Jean-Claude Juncker, werkte na zijn rechtenstudie enkele jaren voor de Europese Centrale Bank in Frankfurt en vervolgens voor mediaconcern Bertelsmann. In 2004 kwam hij in dienst van de  als woordvoerder van de Europese Commissie. Tussen 2010 en 2014 was hij kabinetschef van de Europese commissaris voor Justitie, Viviane Reding. Hij leidde in 2014 de verkiezingscampagne van Jean-Claude Juncker voor het voorzitterschap van de Commissie. Selmayr noemt zichzelf ‘een overtuigd Europeaan’. ‘De vrede beschermen, de welvaart beschermen, de fundamentele vrijheden beschermen, dat zie ik als een goede reden om elke dag je bed uit te komen,’ zei hij kortgeleden in een interview. Achter zijn bureau in Brussel hangt ingelijst de Schumanverklaring uit 1950, ‘het embryo’ van de huidige Europese Unie.

Lees ook het profiel van Selmayr in 360 nr. 113.