African Arguments
| Londen | Helen Aadnesgaard | 23 februari 2024Met haar zonne-energie, stadsboerderijen en een radicale participatiedemocratie is de Zuid-Afrikaanse woongemeenschap eKhenana een indrukwekkend model voor een duurzame, koolstofarme maatschappij. ‘We moeten de omslag maken van alleen maar consumeren naar zelf energie produceren.’
De opwarming van de aarde beperken tot 1,5 graad vereist wereldwijde inspanningen en transformaties. Zoals klimaatwetenschappers hebben aangetoond, moet de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 zijn gehalveerd, moeten er miljarden worden vrijgemaakt voor de financiering van complexe energietransities en moet vrijwel elke economische sector manieren vinden om zijn ecologische voetafdruk te verkleinen.
En hoewel het in de berichtgeving vaak onbesproken blijft, moeten we ook onze manier van leven aanpassen. Huizen en gebouwen moeten koolstofvrij worden gemaakt. We hebben nieuwe vervoerssystemen nodig die prioriteit geven aan lopen, fietsen en het openbaar vervoer. Ook voedselsystemen moeten radicaal veranderen, zowel wat betreft de manier waarop we voedsel verbouwen als qua wat we consumeren. Een wereld waarin tot wel tien miljard mensen waardig kunnen leven en waarin we ons aan het mondiale koolstofbudget houden zal er onvermijdelijk heel anders uitzien dan de wereld van nu.
In de afgelopen jaren hebben zowel klimaatwetenschappers als creatievelingen zich gebogen over de vraag hoe deze duurzame, emissiearme toekomst eruit zou kunnen zien. Dat heeft een waaier aan – hier en daar onalledaagse – mogelijkheden opgeleverd. Voor de bewoners van eKhenana is die toekomst al gekomen. In deze gemeenschap in de Zuid-Afrikaanse stad Durban is een duurzame leefstijl, gedeeld wonen in een stadsdorp en kleinschalig, zelfvoorzienend boeren geen utopisch visioen, maar dagelijkse realiteit.
‘In eKhenana is het leven nooit saai’
eKhenana werd in 2018 opgericht toen een groep mensen besloot een lap braakliggende gemeentegrond in Durban te bezetten. Ze bouwden er eerst eenvoudige huisjes en vervolgens scholen, winkels en gemeenschappelijke ruimtes. De bewoners zijn leden van Abahlali baseMjondolo (AbM), een Zuid-Afrikaanse sociale beweging van armen die vechten voor land, huisvesting en menselijke waardigheid. Inmiddels bestaat eKhenana uit 109 gezinnen en is de gemeenschap een toonbeeld van democratische, klimaatvriendelijke zelfvoorziening.
Terwijl Zuid-Afrika wordt geteisterd door stroomuitval, beschikt de woongemeenschap over betrouwbare zonne-energie waarop de bewoners water kunnen koken, telefoons opladen en de lichten kunnen laten branden. Dankzij hun moestuinen en de coöperatieve kippenboerderij kan de gemeenschap zichzelf voeden met gezond, goedkoop en lokaal geproduceerd eten. ‘In eKhenana is het leven nooit saai,’ zegt bewoner Thozama Mazwi, die de zestig gemeenschappelijke kippen verzorgt.
Verkeerde spoor
Volgens de Zuid-Afrikaanse klimaatonderzoeker Christy Bragg zitten overheden en bedrijven vaak op het verkeerde spoor als ze zich de toekomst proberen voor te stellen en die willen vormgeven. Ze worden afgeleid door grootse maar verkeerde oplossingen – kritiek die ook werd geuit bij onderhandelingen op hoog niveau tijdens de Afrikaanse klimaattop, afgelopen september. Beleidsmakers kunnen beter kijken naar zelfvoorzienende gemeenschappen als eKhenana. Na vijftien werkzame jaren in duurzame ontwikkeling, klimaatadaptatie en coöperatief bestuur heeft Bragg geleerd dat ‘duurzaamheid onderop begint’.
‘Er is een enorme druk in onze kapitalistische consumptiecultuur om alsmaar meer te willen’
‘Er is een enorme druk in onze kapitalistische consumptiecultuur om alsmaar meer te willen,’ zegt ze, ‘terwijl we juist moeten minderen.’ Bobby Peek, directeur van groundWork, een non-profitorganisatie voor klimaatrechtvaardigheid, is het hiermee eens. ‘Veel meer gemeenschappen zouden het voorbeeld van eKhenana moeten volgen en de omslag moeten maken van alleen maar consumeren naar zelf energie produceren,’ zegt hij. ‘Huishoudens met een laag inkomen moeten ondersteuning krijgen om de hoge aanloopkosten te dekken. Het mag toch niet zo zijn dat alleen de middenklasse zich zonnepanelen kan veroorloven?’
Peek, tevens lid van de Zuid-Afrikaanse Presidentiële Coördinatiecommissie voor Klimaatverandering, vindt dat het initiatief om braakliggend terrein te gebruiken voor het opzetten van lokale voedselsystemen navolging verdient. Het huidige mondiale voedselsysteem is verantwoordelijk voor ruim een derde van alle broeikasgassen, zo wordt geschat. Er zouden op zo veel mogelijk plekken zelfvoorzienende wooncoöperaties moeten komen, aldus Peek. ‘Het gaat om het benutten van land dat beschikbaar is, dat nog niet is gebruikt, voor het creëren van de voedselsystemen die we nodig hebben,’ zegt hij. ‘We moeten creatief nadenken over stadslandbouw, stadsarchitectuur en stadsplanning.’
Voor zowel Bragg als Peek is soevereiniteit het sleutelwoord bij het opzetten van zelfvoorzienende gemeenschappen. Gemeenschappen, vinden ze allebei, moeten onafhankelijk van de overheid in hun eigen behoeften kunnen voorzien. Nu is het niet zo dat eKhenana vrij van staatsbemoeienis heeft kunnen opbloeien. De zelfvoorzienendheid van de gemeenschap is met moeite bevochten tegen een achtergrond van overheidsgeweld. Zoals zoveel landbezettingen in Zuid-Afrika moest de gemeenschap in eKhenana haar huizen herhaaldelijk opnieuw opbouwen na talloze pogingen tot verdrijving.
Bij deze vaak gewelddadige operaties, uitgevoerd door de overheid en privémilities, zijn minstens acht bewoners om het leven gekomen. En zelfs nadat de gemeenschap van eKhenana in 2019 het recht had verworven om het land legaal te bezetten, ging deze repressie gewoon door. De overheid en de politie, zegt Thapelo Mohapi, de leider van AbM, ‘behandelen Abahlali als een criminele organisatie.’
‘Het ubuhlalisme leert ons hoe je dingen met anderen kunt delen’
De politiek zoals die bij eKhenana wordt gevoerd, verschilt als dag en nacht van de officiële, elitaire, exclusieve staatspolitiek. Alle beslissingen worden op gemeenschappelijke bijeenkomsten bij consensus genomen door middel van radicale democratische participatie. De bewoners komen regelmatig bijeen in Thuli Ndlovu Hall – genoemd naar een van hun vermoorde kameraden – waar iedereen mag meepraten over gezamenlijke beslissingen, variërend van ‘waar gaan we spinazie planten?’ tot ‘hoe kunnen we het best de gemeenschappelijke naaimachine delen?’
Deze zeggenschap gaat hand in hand met verantwoordelijkheid; van alle leden wordt verwacht dat ze actief deelnemen aan de verschillende projecten en op de hoogte zijn van wat er allemaal speelt. ‘Onze discussies moeten leiden tot één gezamenlijke uitkomst,’ zegt Thozama Mazwi. ‘Niemand kan ons vertellen wat we moeten doen, zelfs destijds niet onze voormalige voorzitter, kameraad Mnguni, moge hij rusten in vrede. Wij nemen onze beslissingen zelf.’ Lindokuhle Mnguni werd in augustus 2022 doodgeschoten door huurmoordenaars. Zoals alle takken van AbM praktiseert eKhenana het ‘ubuhlalisme’, hun interpretatie van de filosofie van Ubuntu.
Anders dan het neoliberale individualisme, dat de klimaatcrisis in de hand heeft gewerkt, staat deze denkwijze een gemeenschappelijk wereldbeeld voor waarin welzijn vóór winst gaat. ‘Het ubuhlalisme leert ons hoe je dingen met anderen kunt delen, hoe we met elkaar moeten omgaan, hoe we aan onszelf kunnen werken,’ zegt Mazwi. ‘Het is iets wat je niet kunt aanraken, je kunt het niet zien, het is iets wat je beoefent. Het zit binnen in je.’
NIEUWE VORMEN VAN SAMENWONEN
In de Verenigde Staten, Italië, Spanje en Japan wonen steeds meer mensen samen met huisgenoten die geen familie van hen zijn – een fenomeen dat veel verder gaat dan gezamenlijke huisvesting. Overal ter wereld zie je nieuwe soorten groepen woonruimte delen, waarbij traditionele sociale structuren opnieuw worden vormgegeven. Business Insider merkte in 2022 op dat steeds meer Amerikaanse volwassenen met vrienden samenwoonden – sommigen kochten zelfs samen een huis – in voorheen ongebruikelijke samenstellingen.
De stijging van de vastgoedprijzen en het gevoel van isolement dat tijdens de pandemie ontstond heeft dit fenomeen, dat al sinds 2010 wordt gesignaleerd, versterkt. ‘Die groeiende populariteit hangt samen met de problemen die mensen hebben om toegang te krijgen tot de woningmarkt; de economie sluit veel jongeren uit van het traditionele kopen van een huis, afbetalen van een studielening of de overdracht van vermogen door de ouders. Maar het is ook een afwijzing van de isolationistische normen die voorheen het Amerikaanse kerngezin hebben gevormd’, analyseert Business Insider.
Het Amerikaanse tijdschrift Newsweek spreekt zelfs van een ‘explosie’ van het woningdelen en vraagt zich af of dit de moderne oplossing zou kunnen zijn voor stedelijke huisvestingsproblemen, zoals de stijgende huurprijzen in steden als New York en Chicago. Sommige bedrijven, in de Verenigde Staten maar bijvoorbeeld ook in Italië, hebben zich zelfs gespecialiseerd in deze niche door kamers aan te bieden in ‘professioneel’ gedeelde woningen. Ze beheren de gemeenschappelijke ruimtes en kunnen zelfs ingrijpen bij onenigheid tussen huurders.
‘Deze beweging beperkt zich niet tot de VS en Italië: het wordt een wereldwijde trend, wat al te zien is aan de groeiende populariteit in het Verenigd Koninkrijk en landen in Azië.’
Dat deze filosofie de motor is van eKhenana is terug te zien in de gezamenlijke besluiten, zoals die over zonne-energie, waarover dagelijks werd gedebatteerd zodra alle gemeenschappelijke activiteiten, zoals de verzorging van de kippen, waren afgerond. Nadat de panelen in november 2022 waren geïnstalleerd door The Urban Movement Incubator Energy Democracy Project, een coalitie van drie Zuid-Afrikaanse sociale bewegingen die de verbreiding van coöperatieve oplossingen voor schone energie nastreeft, kwam AbM met een juichende verklaring dat deze elektriciteit ‘de wereld minder zal schaden en democratisch zal worden beheerd, in plaats van centraal door een gewelddadige, corrupte staat’. Bewoners van eKhenana spreken van een ‘energiedemocratie’ en stellen dat iedereen baat heeft bij de overstap op schone energie.
Afval
Ondanks al het werk van de gemeenschap om volledig zelfvoorzienend te worden, maakt ze noodzakelijkerwijs nog altijd deel uit van de stad – en van de wereld. Hoewel sloppenbewoners bijvoorbeeld nagenoeg verstoken zijn van basisvoorzieningen, maken ze illegaal gebruik van het nationale waternet en tappen ze kleine hoeveelheden stroom af van het elektriciteitsnetwerk. Voor eKhenana is het grootste probleem dat ze niet alleen kunnen oplossen het verzamelen van afval, zegt Mazwi. Nu moet de gemeenschap dat meestal verbranden.
Hoe vooruitstrevend de ontwikkelingen in eKhenana ook mogen zijn, ze bieden geen bescherming tegen de steeds extremere weersomstandigheden. Zo viel er in april 2022 in het kustgebied van Kwazoeloe-Natal meer dan 300 millimeter regen in 24 uur tijd. De rampzalige overstromingen die door deze ‘regenbom’ werden veroorzaakt, hadden 459 doden en veertigduizend daklozen tot gevolg. De gemeenschappelijke moestuin van eKhenana had zwaar te lijden, maar in vergelijking met andere illegale gemeenschappen viel de totale schade mee. Uit solidariteit stelden de bewoners van eKhenana voedselpakketten samen en zetten ze gaarkeukens op voor slachtoffers, of die nu wel of niet lid waren van AbM. ‘Door onze ligging zijn wij de dans ontsprongen,’ vertelt Mazwi. ‘Maar we zijn natuurlijk wel aangeslagen door de overstromingen in Durban, vanwege alle getroffen kameraden en familieleden.’
‘Door verwestersing zijn we erg geïsoleerd geraakt’
Het solidariteitsgevoel van de bewoners van eKhenana blijft niet beperkt tot de eigen gemeenschap, maar strekt zich uit tot alle armen van de wereld, die onevenredig zwaar worden geraakt door de gevolgen van de klimaatcrisis. AbM heeft sterke internationale netwerken en organiseert samen met activisten van over de hele wereld bijeenkomsten voor kennisuitwisseling en workshops over capaciteitsopbouw. Zo kreeg eKhenana de eerste zaden voor haar kleinschalige landbouwproject van de Braziliaanse beweging voor landloze boeren.
‘Door verwestersing zijn we erg geïsoleerd geraakt,’ zegt Bragg, ‘dus moeten we onze gemeenschappen versterken en ontwikkelen.’ eKhenana, met haar 109 gezinnen, kan wat dat betreft een lichtend voorbeeld zijn voor hoe miljarden mensen een rijk en duurzaam leven kunnen leiden en tegelijkertijd de planeet beschermen.
