‘Tipgeld’ voor klokkenluiders zou een einde moeten maken aan Nigeria’s grootste kwaal: corruptie. Maar zolang het rechtssysteem en de grondwet niet worden gewijzigd, blijft het volgens Ayo Sogunro dweilen met de kraan open.
Binnen een paar maanden is in Nigeria naar verluidt een slordige 17 miljard naira [48,5 miljoen euro] aan verduisterd geld in beslag genomen dankzij het nieuwe tipgeversbeleid dat president Muhammadu Buhari eind vorig jaar heeft ingevoerd. Dat beleid houdt in dat burgers financiële misdrijven of verdachte economische activiteiten anoniem kunnen melden. Indien de tip vruchten afwerpt, krijgt de tipgever 2,5 tot 5 procent van het opgespoorde geld.
Het ‘klokkenluidersinitiatief’ heeft geleid tot duizenden tips en een aantal grote invallen. Zo werd in februari een bedrag van 9,8 miljoen dollar in beslag genomen dat was aangetroffen in een pand van Andrew Yakubu, oud-topman van het Nigeriaanse staatsoliebedrijf NNPC. In april werd na een tip 43 miljoen dollar ontdekt in een appartement in Lagos.
Door deze spectaculaire vangsten oogst de ‘oorlog tegen corruptie’ van de Commissie voor Economische en Financiële Misdrijven (EFCC) veel lof. Hoewel dit optimisme begrijpelijk is in een land waar op grote schaal wordt gefraudeerd en geld in verkeerde zakken verdwijnt, kan het tipgeversbeleid helaas geen einde maken aan het Nigeriaanse probleem met corruptie. Het behaalde succes is absoluut positief, maar een van de tekortkomingen van het initiatief is dat het niet wettelijk wordt ondersteund – en dat wordt ook ruiterlijk toegegeven door de minister van Financiën.
Strafrechtsysteem
Het probleem is dat de effectiviteit van beleidsmaatregelen in Nigeria afhankelijk is van degenen die het beleid uitvoeren. Dit betekent dat een nieuwe regering – of zelfs een onwillige functionaris onder de zittende regering – het tipgeversbeleid gemakkelijk kan ondermijnen. Wil het op de lange termijn iets wezenlijks kunnen uitrichten, dan moet er wetgeving komen met duidelijke richtlijnen en beschermingsmaatregelen die gelden voor het hele strafrechtsysteem.
Maar zelfs met nieuwe wetten zal het effect van het tipgeversbeleid beperkt blijven. Corruptiebestrijding in Nigeria wordt namelijk bemoeilijkt door twee onderliggende problemen. Het eerste is het ontbreken van onafhankelijke instellingen die zonder politieke inmenging functioneren, en het gebrek aan politieke wil om zulke instellingen op te zetten. In geval van de financiële waakhond EFFC bijvoorbeeld kan de president de commissieleden ‘te allen tijde’ ontslaan indien hij dat ‘in het algemeen belang’ acht. Onder zo’n constructie, waarbij de commissie gebonden is aan de goedkeuring van de president, kan zij niet echt onafhankelijk opereren. En zo is de EFCC in haar veertienjarig bestaan verworden tot een politiek instrument dat kleine fraude en tegenstanders van de zittende regering aanpakt, in plaats van op te treden als onafhankelijke waakhond.
Buhari won de verkiezingen in 2015 met de belofte de wijdverbreide corruptie uit te roeien. Maar om deze bij de wortel aan te kunnen pakken, moeten hervormingen worden doorgevoerd die de aanstelling en de onafhankelijke positie van commissieleden waarborgen. Dit vereist wijzigingen in de grondwet die een einde maken aan de discretionaire bevoegdheden van de regering – een erfenis van het koloniale en militaire bewind. Daarbij moet de opsporings- en politiecapaciteit worden uitgebreid, een team van goed opgeleide officieren van justitie worden samengesteld, en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de rechtstaat worden vergroot.
Het tipgeversbeleid doet niets op dat vlak. Er worden weliswaar een paar dieven in de kraag gevat, maar het levert geen noemenswaardige bijdrage aan de institutionalisering van het strafrechtsysteem.
Het tweede onderliggende probleem is de enge definitie die – vaak uit eigenbelang – wordt gehanteerd door degenen die tot taak hebben de corruptie te bestrijden. De regering ziet corruptie enkel als het verduisteren van overheidsgeld, zodat de voorgestelde maatregelen eveneens vrij beperkt zijn.
Het klopt natuurlijk dat in Nigeria miljoenen aan overheidsgeld worden verduisterd. Dat is financieel wangedrag dat voortkomt uit hebzucht. Maar in Nigeria bestaat ook zoiets als financieel wangedrag dat voortkomt uit armoede. Het gaat hierbij om alledaagse illegale activiteiten die voortvloeien uit de drang om ongunstige neveneffecten van wettelijke verplichtingen te vermijden. Dit is het soort fraude waarbij bijvoorbeeld overheidsambtenaren, die niet worden uitbetaald steekpenningen aannemen of zwart proberen bij te verdienen. Deze uitwassen worden veelal veroorzaakt door sociaaleconomische ongelijkheid en omstandigheden die op hun beurt weer het gevolg zijn van jarenlange patronagepolitiek, slecht beleid en een spilzieke regering.
Zoals de satirische site #bringbackcorruption benadrukte, is corruptie niet alleen een kwestie van beëdigde overheidsfunctionarissen die misbruik maken van een gebrekkig systeem. In veel opzichten is het systeem – waar miljoenen Nigerianen het mee moeten doen – het probleem. Het systeem aanpakken vergt veel meer dan een gewiekste maatregel om een paar witteboordencriminelen in de kraag te vatten.
Het bieden van geld in ruil voor informatie is kenmerkend voor het gebrek aan welvaart, de sociaaleconomische ongelijkheid en de klassendiscriminatie die in Nigeria heersen
De poging van de huidige regering om corruptie te lijf te gaan met het lokmiddel van een tipgeversloon legt de vinger precies op de zere plek. Het hele idee van ‘klikken loont’ is aantrekkelijk in een maatschappij waar zo’n zeventig procent van de bevolking in armoede leeft. Het bieden van geld in ruil voor informatie is kenmerkend voor het gebrek aan welvaart, de sociaaleconomische ongelijkheid en de klassendiscriminatie die in Nigeria heersen.
Een half ei is altijd beter dan een lege dop. Maar Nigerianen moeten zich realiseren dat het klokkenluidersinitiatief uiteindelijk nooit een heel ei zal opleveren. In het gunstigste geval kan het bestaande strategieën ondersteunen, maar het beleid zelf evenals het strafrechtsysteem worden nog altijd politiek gestuurd.
Een paar grote vangsten en veroordelingen kunnen – en moeten – worden toegejuicht. Maar de hardnekkige Nigeriaanse gewoonte om de ene kortetermijnoplossing te verruilen voor de andere, zet uiteindelijk geen zoden aan de dijk. Het wordt tijd dat daar eens iemand de noodklok over luidt.
Auteur: Ayo Sogunro
Vertaler: Astrid Staartjes
Ayo Sogunro is schrijver, advocaat en mensenrechtenactivist.
African Arguments
Verenigd Koninkrijk | africanarguments.org
Dit onlinetijdschrift is gewijd aan analyses over al wat speelt in hedendaags Afrika, en dient tevens als platform voor discussies daaromtrent. De site werd in 2007 gelanceerd door de Royal African Society, een Britse stichting die zich inzet voor een beter begrip van het continent.
