Mogen klassiekers worden gemoderniseerd?

In de Don Quichot, het beroemde boek dat Miguel de Cervantes zo rond 1600 schreef, staan honderden woorden en uitdrukkingen die in de loop der eeuwen in onbruik zijn geraakt. Het is voor een Spaanstalige anno nu onmogelijk om zonder een woordenboek of de noten onder aan de pagina te raadplegen de tekst volledig te begrijpen van deze klassieke roman, die inmiddels vertaald is in 145 talen en verhaalt over de naïeve ridder Don Quichot die bijgestaan door zijn schildknecht Sancho Panza de strijd aanbindt met windmolens.

Het goede nieuws – hoewel niet voor iedereen – is dat er sinds kort een gemoderniseerde versie bestaat, verzorgd door de (Spaanse) schrijver Andrés Trapiello, die er veertien jaar aan heeft gewerkt. Maar deze tour de force is enkele geleerden in het verkeerde keelgat geschoten: ze spreken van ‘humaniteitsschennis’. Zo beweert universitair docent David Felipe Arranz bijvoorbeeld dat door deze ‘light prose’-versie het origineel van Cervantes niet meer wordt verkocht. ‘De woorden die de beste schrijver van onze taal gebruikt, mogen niet op een dergelijke manier worden verminkt,’ voegt hij eraan toe.

María Antonia Garcés, specialist in het werk van Cervantes, is juist erg enthousiast over de ‘durf’ van Trapiello en begrijpt de ophef niet. Volgens haar zijn dit soort bewerkingen van alle tijden. ‘De aanpassingen vallen eigenlijk reuze mee en de tekst wordt er niet wezenlijk door aangetast. Alles wat men doet om goede literatuur nader tot de lezer te brengen is welkom, zelfs verfilmingen of een toneelversie,’ meent Garcés. Ze legt uit dat de taal in Cervantes’ tijd nog volop in ontwikkeling was en dat de tekst dus zinnen bevat die voor een moderne lezer onbegrijpelijk zijn.

Men kan de Don Quichot niet lezen in een editie zonder noten, want er zijn tal van historische verwijzingen die verklaard moeten worden, stelt ze, en dat geldt ook voor archaïsche woorden en gezegden. ‘Trapiello toont een groot respect voor de tekst van Cervantes, en dankzij hem kunnen veel lezers nu zonder angst het boek openslaan in de zekerheid dat ze zullen begrijpen wat ze lezen.’

Al even enthousiast is de Colombiaanse dichter Darío Jaramillo Agudelo, die meent dat Trapiello de aangewezen persoon is voor een dergelijke klus. ‘Zijn twee romans over onderwerpen ontleend aan Don Quichot zijn uitstekend en verraden een grote kennis van zaken. Bovendien is Trapiello een van de grote Spaanstalige vertellers van dit moment.’ Jaramillo, die het werk van Cervantes door en door kent, verzekert dat hij elke keer als hij het boek opnieuw leest weer wordt verrast. ‘Ik ben zeker van plan die vertaling naar de eenentwintigste eeuw te gaan lezen, want er zijn dingen uit het zeventiende-eeuwse origineel die ook ik gewoon niet begrijp.’

Hoe dan ook, kritiek kan altijd nog scherper worden aangezet. De Spaanse succesauteur Arturo Pérez-Reverte besloot de Don Quichot te ontdoen van alle hoofdstukken die niet direct te maken hebben met de twee hoofdpersonages. Zijn editie, die in januari van dit jaar het licht zag, werd door sommigen bestempeld als ‘vreselijk’.

Ook de Amerikaanse schrijver Ilan Stavans, die zijn hele leven heeft gewijd aan Spaanstalige literatuur, kreeg de volle laag. In 2002 waagde hij het boek te vertalen in het ‘Spanglish’, in de hoop dat het werk zo lezers zal vinden in de frisse, opkomende cultuur van de latino’s in de VS, waar het Spanglish de nieuwe lingua franca is. Hij werd neergesabeld en uitgemaakt voor ‘verkrachter van de Spaanse taal’ en ontving zelfs doodsbedreigingen, ‘de ergste vorm van lafheid’, volgens Stavans. Hij denkt dat het boek van Trapiello is uitgekomen op een cruciaal moment in de geschiedenis van Spanje. ‘Het land maakt een van de ergste crises door en zoekt naar zijn wortels. Daarbij lezen de Spanjaarden hun Don Quichot niet meer. De avonturenroman is nu veel populairder in het buitenland.’

Zoveel lezers, zoveel ervaringen. Álvaro Bautista, hoogleraar Literatuur, las geen woorden maar verhalen, gebeurtenissen en personages toen hij voor het eerst de Don Quichot las. ‘Elke zin in archaïsch Spaans koesterde ik als een prachtig mysterie. Ik vond het leuk dat de taal me op het verkeerde been zette, want men moet niet vergeten dat al in de tijd van Cervantes zelf sommige uitdrukkingen en woorden verouderd waren.’

Docent Alexander Erazo houdt zich wat de controverse aangaat op de vlakte. Hij leest de klassieker al jaren met zijn klas. ‘Het is onmogelijk dat alle leerlingen meteen gegrepen worden door het boek. Volgens mij moet je eerst een inleiding geven waarin je vertelt over de tijd waarin een dergelijk werk is geschreven.’

De polemische versie van Trapiello zal zeker niet de laatste zijn. Zoals Ilan Stavans zegt: ‘In elke taal worden de klassieken gemoderniseerd: Dante in het Italiaans, Molière in het Frans, Goethe in het Duits, om nog maar te zwijgen van de Bijbel, misschien wel de meest geactualiseerde – en verkeerd begrepen – tekst van de mensheid.’

Catalina Villa