De Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev en zijn Britse collega Mark Hugo Leonard zien vijf groeperingen of ‘stammen’ die Europa in 2024 zullen bepalen. ‘Elke kwestie heeft haar eigen achterban voor wie die ene dé crisis is.’
Dossier: Soeverein Europa
‘This is Europe’s moment to answer the call of history’, riep Ursula von der Leyen aan de vooravond van de verkiezingen. 360 maakte voor het juninummer (dat nu in de winkel ligt!) in aanloop van de Europese verkiezingen een rondje langs de lidstaten en koos in samenwerking met weekblad De Groene Amsterdammer de meest verheffende en inzichtelijke bijdragen van grote denkers als Varoufakis, Piketty, Mastrobuoni en Krastev. Tot en met 6 juni komt er elke dag een artikel online waarin een van hen hun deskundig licht laat schijnen over hoe de Europese integratie verdiept en verbeterd kan worden.
Wordt extreemrechts de grote winnaar bij de Europese verkiezingen dit jaar? Zo ja, wat zou hun overwinning betekenen voor de toekomst van de EU? En voor wie staat extreemrechts? Vijf jaar geleden zagen de leiders van Europa terecht in dat de Europeanen leden aan een moment van hoogtevrees. Bij Milan Kundera, van wie de uitdrukking komt, is hoogtevrees niet hetzelfde als de angst om te vallen – het is eerder het verlangen om te vallen, waartegen we ons doodsbenauwd verzetten. Destijds flirtten kiezers met extreemrechtse populisten en hielden al rekening met de instorting van de Unie, maar toen puntje bij paaltje kwam stemde de meerderheid voor middenpartijen.
Het is niet waarschijnlijk dat dit scenario zich herhaalt. Inmiddels hebben de meeste extreemrechtse partijen afgezien van de eis dat hun land de EU of de euro zou verlaten en hebben ze hun doelstellingen aangepast. Ze willen niet langer uit de EU maar de Unie hervormen en de koers bepalen. Na de recente verkiezingen in Nederland en Slowakije en regionale verkiezingen in Oostenrijk en een aantal regio’s in Duitsland groeit er consensus over de verwachting dat de komende verkiezingen in juni een ramp worden en dat migratie als enige kwestie de campagne en de uitkomst zal bepalen. Maar klopt dat wel?
Feit is dat Europa in een crisisstemming verkeert
Feit is dat Europa in een crisisstemming verkeert. Maar migratie is maar een van de vijf crises die het continent de afgelopen vijftien jaar hebben verdeeld. Alles begon in het kielzog van een wereldwijde financiële crisis waardoor veel Europeanen ineens gingen twijfelen of hun kinderen het wel beter zouden krijgen dan zijzelf. Ondertussen was er een klimaatcrisis gaande die hen dwong zich een bedreigde wereld voor te stellen. Inmiddels kwam als gevolg van de coronacrisis de kwetsbaarheid van onze gezondheidsstelsels aan het licht en ontstond er angst voor een nieuw soort dictatuur: die van de techbedrijven. De oorlog in Oekraïne, ten slotte, maakte een eind aan de illusie dat op het Europese continent nooit meer een grote oorlog zou plaatsvinden.
Beter beeld
Deze vijf crises hebben van alles gemeen: ze werden in heel Europa gevoeld, werden door veel Europeanen ervaren als een bedreiging van hun bestaanszekerheid, tastten het overheidsbeleid dramatisch aan én ze zijn beslist nog niet voorbij. Maar je kunt ze niet op één hoop gooien; ze hebben diverse angsten en gevoeligheden losgemaakt en hebben Europa verscheurd maar tegelijkertijd ook – paradoxaal genoeg – de EU bijeengehouden.
Een nieuwe door ons verrichte studie helpt om een beter beeld te krijgen van een Europa dat is bevolkt door vijf verschillende ‘stammen’ waarvan de politieke identiteit werd gevormd als reactie op genoemde crises. Deze stammen vormen afdelingen tussen en binnen de Europese lidstaten.
Met de term ‘polycrisis’ wordt aangegeven dat veel crises zich min of meer tegelijk voordoen en dat de schok van hun cumulatieve wisselwerking sterker is dan de som van de delen. Maar een onderbelicht kenmerk van de polycrisis is dat voor verschillende samenlevingen, sociale groeperingen en generaties een bepaalde crisis over het algemeen een dominantere rol speelt dan andere. Emmanuel Macron begreep dit goed toen hij degenen die zich zorgen maakten over het eind van de maand (economische crisis) plaatste tegenover degenen die zich zorgen maken over het eind van de wereld (klimaatcrisis). Dat is wat we bedoelen als we zeggen dat iedereen zijn eigen crisis wil. De klimaatcrisis, de oorlog in Oekraïne, corona, immigratie en wereldwijde economische onrust – elk van deze vijf kwesties heeft haar eigen achterban voor wie die ene dé crisis is.
Typerend voor de ‘migratiestam’, dus diegenen die migratie als dé crisis zien, zijn de sterke emoties
Interessant genoeg is Duitsland het enige land waar immigratie duidelijk vooroploopt wanneer mensen wordt gevraagd welke crisis hun met het oog op de toekomst de meeste zorgen baart. Esten en Polen zijn gespitst op de oorlog in Oekraïne. Italië en Portugal zien de economische crisis als hun grootste bedreiging. Spanje, Groot-Brittannië en Roemenië zijn de landen waar corona als het grootste trauma geldt. En in Frankrijk en Denemarken wordt de klimaatcrisis het belangrijkst gevonden.
De huidige preoccupatie met migratie ontstond niet doordat de meeste mensen in de meeste landen erdoor geobsedeerd zijn en evenmin doordat het als kwestie de meeste verdeeldheid zaait.
In feite zijn we getuige van een beginnende migratieconsensus in heel Europa: steun voor strengere buitengrenzen is gemeengoed geworden bij politieke partijen. Maar typerend voor de ‘migratiestam’, dus diegenen die migratie als dé crisis zien, zijn de sterke emoties. Zij zijn het kwaadst van allemaal over het EU-beleid en hun woede drijft hen naar rechts. Degenen die migratie zien als de belangrijkste crisis zullen hoogstwaarschijnlijk stemmen op centrumrechtse of extreemrechtse partijen. In Duitsland betekent dat een grote kans op een stem voor de Alternative für Deutschland; in Frankrijk voor Marine Le Pens Rassemblement National of Éric Zemmours Reconquête.
Klimaat is de andere crisis die haar stam in een duidelijke politieke richting duwt. De klimaatstam is spiegelbeeldig aan de migratiestam omdat de leden vaak groene of centrumlinkse partijen steunen. De botsing tussen deze twee stammen zal de komende Europese verkiezingen uiteindelijk bepalen.
Asymmetrie
Interessant genoeg reageren beide stammen echter heel verschillend wanneer de partij van hun voorkeur eenmaal is gekozen. Als de migratiestam rechtse partijen aan de macht ziet, hebben de aanhangers de neiging meer ontspannen te zijn over het onderwerp. In Italië scoort migratie verrassend laag bij de vraag wat de kiezers bezighoudt: maar 10 procent van de bevolking en maar 17 procent van de achterban van Fratelli d’Italia ziet migratie als de belangrijkste crisis, al kwam die partij aan de macht op basis van een sterk antimigratieprogram en nam de toevloed van illegale immigranten het afgelopen jaar toe.
De klimaatstam reageert andersom. Onze peiling in Duitsland laat zien dat de leden van deze stam zich grote zorgen over het klimaat blijven maken, ook al zitten de Groenen in de huidige regering, die een streng klimaatbeleid voert. Hoewel Duitsland erin is geslaagd om de uitstoot van koolstof het laatste jaar terug te brengen met een indrukwekkende 20 procent, beschouwen zij de aanpak van het probleem niet als afdoende. Kortom, kiezers zijn geneigd te denken dat de keuze voor een extreemrechtse regering het antwoord is op hun immigratieangsten – zelfs al verandert er in werkelijkheid weinig –, maar in hun ogen is de klimaatcrisis niet voorbij met een stem op de Groenen.
Elk van Europa’s vijf crises zal menig leven hebben, maar het is bij de stembus dat ze gaan leven, wegkwijnen of herleven
Uit deze asymmetrie – dat de migratiestam wordt gemobiliseerd door retoriek terwijl de klimaatstam zelfs bij positieve resultaten bezorgd blijft – is een voorzichtige verklaring te trekken voor de duidelijke voorsprong van rechts bij de komende verkiezingen.
Elk van Europa’s vijf crises zal menig leven hebben, maar het is bij de stembus dat ze gaan leven, wegkwijnen of herleven. Europese leiders zouden zich ervan bewust moeten zijn dat de verkiezing niet alleen een wedstrijd wordt tussen links en rechts – of tussen eurofielen en eurosceptici – maar ook een gevecht om de suprematie tussen de verschillende stammen van Europa. Het gezicht van de Europese politiek wordt eerder door fragmentatie dan door polarisatie bepaald. Veel kiezers zullen er vooral op uit zijn de terugkeer van hun eigen crisis te voorkomen. De focus op migratie alleen zou weleens de verkeerde strategie kunnen blijken te zijn.
Mark Hugo Leonard is een Britse politicoloog en auteur. Hij is directeur van de European Council on Foreign Relations, die hij in 2007 oprichtte.
Ivan Krastev is schrijver en politicoloog en ontving in 2020 de Jean Améry Prize for European Essay Writing. Eerder was hij directeur van de International Commission on the Balkans en hoofdredacteur van de Bulgaarse editie van Foreign Policy.
