Het ontstaan van QAnon: notoir en crowdsourced

Op 6 januari brak chaos uit in Washington toen aanhangers van president Trump het Capitool bestormden. In de consternatie wist QAnon-adept van het eerste uur ‘de Q-sjamaan’ de senaatszaal te bereiken en plaats te nemen op het spreekgestoelte. Hij was zeker niet de enige QAnon-aanhanger onder de aanwezigen: een andere leidde de bestorming. Opnieuw staat deze gevaarlijke en eclectische groep samenzweerders in de schijnwerpers: een hele prestatie voor een beweging die pas drie jaar geleden op een onlineforum het licht zag.

Op 28 oktober 2017 zag een anonieme gebruiker op het /pol/-gedeelte van 4chan, [pol is een afkorting van ‘politically correct’] een notoir alt-right imageboard, het volgende bericht staan: ‘op maandagochtend 30 oktober zal Hillary Clinton tussen 7:45 en 8:30 uur worden gearresteerd’, en besloot te reageren.

Deze gebruiker zou later de naam ‘Q Clearance Patriot’ aannemen (al snel afgekort tot ‘Q’). Q hintte dat hij een legerofficier was uit de naaste omgeving van de president. Dit paste goed in de cultuur van het forum, waar ‘live action role playing’ (LARP) een speciale betekenis had aangenomen: een LARP’er is iemand die suggereert zich in welingelichte kringen te bevinden.

De teksten van deze anonymous – tot dusver bijna vijfduizend berichten – markeerden het begin van de QAnon-samenzweringstheorie. Zijn eerste bericht (of ‘Q drop’ zoals zijn volgelingen ze noemen) wordt vaak genoemd als het ontstaansmoment van de QAnon-beweging. Toch klopt dat om twee redenen niet helemaal.

De ene is triviaal: Q werd pas bekend na een latere reeks berichten; zijn eerste ontboezemingen bleven aanvankelijk onopgemerkt en werden pas op 11 november door 4chan-gebruikers herontdekt. De tweede reden gaat dieper: Q’s oorsprong valt niet los te zien van de heersende cultuur op /pol/: een allegaartje van racisme, antisemitisme en (hier het meest relevant) extreemrechtse samenzweringstheorieën. QAnon ontsproot aan deze cultuur, die al veel langer op /pol/ heerste. Ideeën als die van Q waren er gemeengoed en hij vond er zijn inspiratie.

Cultuur

Wil je dus het ontstaan van Q begrijpen, dan moet je je eerst over de cultuur op /pol/ buigen. De kern van de QAnon-mythe is deze: samen met een kleine groep militaire inlichtingenofficieren, genaamd het Q-team (waar de auteur van de berichten bij hoort), voert president Donald Trump een geheime oorlog tegen een kliek satanvererende, kinderetende pedofielen die samenzweren om hem te dwarsbomen en af te zetten. Het leger werkt aan het plan om hen massaal gevangen te zetten, in een operatie genaamd ‘de Storm’.

Dat Q’s profetieën zelden uitkwamen was geen probleem, want ‘desinformatie is noodzakelijk’

Aanvankelijk heette het dat dit geheime genootschap vooral ‘politici’ onder zijn leden telde. Een maand later waren er ook ‘celebrities’ bij die ‘HRC [Human Rights Campaign, een lhbt-belangenvereniging] hadden gesteund’. Een paar maanden later waren het er te veel om in Guantánamo Bay te passen; nog weer later schenen er drie andere ‘detentiecentra’ voor hen te zijn ‘opgezet’. Iedereen die het waagde [voormalig] president Trump tegen te werken of te ergeren moest haast wel lid zijn van het genootschap, naast uiteraard voor de hand liggende figuren als belegger en filantroop George Soros.

Militaire tribunalen zullen deze baby-etende verraders na de Storm laten executeren of op zijn minst levenslang opsluiten. Het verschrikte publiek zal, geconfronteerd met het overweldigende bewijs van het bestaan van het genootschap, treuren, in woede ontsteken en zich tot slot achter Trump scharen, waarna een gouden tijdperk van patriottisme en welvaart aanbreekt. In deze korte samenvatting ontbreken nog de wildere QAnon-theorieën (bijvoorbeeld dat Noord-Korea onder leiding stond van de CIA maar nu door Trump en het Q-team is bevrijd).

Ook een ander belangrijk aspect van het QAnon-wereldbeeld is nog niet genoemd, dat elke publieke daad of uitspraak van Trump of een verondersteld lid van het genootschap verborgen boodschappen kan bevatten, voor QAnon-gelovigen gemakkelijk te doorschouwen. En dan is er nog de slagzin: ‘desinformatie is noodzakelijk’, die je kunt zien als een prachtig excuus voor al Q’s niet uitgekomen voorspellingen, met als bijkomend voordeel dat de gelovigen alleen die onderdelen van de theorie hoeven te omarmen die hen aanspreken.

Vanuit deze bescheiden en excentrieke aanvang maakte QAnon een explosieve groei door. Aanvankelijk beperkte die groei zich tot 4chan, waar Q op /pol/ furore maakte. Niet veel later begon een stel 4chan-moderatoren samen met een samenzweringstheoreticus Q’s boodschappen op YouTube onder de aandacht te brengen van een breder publiek. Dit plan had een onverwacht groot succes. Zo’n tien procent van alle Amerikaanse volwassenen gelooft momenteel op zijn minst in sommige QAnon-theorieën, zo bleek vorig jaar uit een enquête van het Pew Research Center.

Die uitkomst komt overeen met die van een ander onderzoek uit 2020, door de Britse ideële organisatie HOPE not hate. Politicoloog Joe Uscinski, die de steun voor QAnon bij een eerdere gelegenheid ‘eerder diep dan breed’ had genoemd, constateerde desalniettemin dat tussen de vijf en de tien procent van de Amerikaanse volwassenen QAnon steunden. Hoe je het ook wendt of keert, miljoenen Amerikanen hechten op zijn minst enig geloof aan QAnon. Maar liefst vijftig procent van Trumps aanhang is het eens met de bewering dat ‘leidende democraten betrokken zijn bij een netwerk van seksuele slavernij’.

Waandenkbeeld

QAnon vond al lang voor de bestorming – of couppoging zoals velen het noemen – zijn weg naar het Capitool. De pasverkozen Republikeinse afgevaardigde Marjorie Taylor Greene, een ‘toekomstige Republikeinse ster’ in de woorden van Trump, schreef dat ‘kindermisbruik, satanisme en occulte praktijken geassocieerd zijn met de Democratische Partij’. Ook nam Greene filmpjes op waarin zij Q omschreef als een ‘patriot’ die ‘zich inzet voor de goede zaak (…) en goede contacten heeft in hogere kringen’. Volgens haar bood hij ‘een buitenkans om dit wereldwijde genootschap van satanisten en pedofielen uit te schakelen’.

Wat maakt QAnon zo aantrekkelijk dat mensen zulke uitzinnige theorieën uitdragen? Lang vóór Q verscheen, stonden er al threads op /pol/ waaruit blijkt dat veel ‘anons’ (zoals 4chan-habitués zichzelf noemen) toen al centrale elementen uit zijn verhaal omarmden. Eén gebruiker legde er al voordat Q over satanisme begon (en zelfs voordat Q de anons was opgevallen) de vinger op: ‘grappig dat iedereen die de /pol/lers niet moeten stiekem lid heet te zijn van een grote joodse samenzwering van kindermisbruikers en duivelaanbidders, die pas aan het licht komt nu steeds meer mensen D (Trump) bedreigen.

Is dat niet gewoon een waandenkbeeld?

En Trump een idioot die impeachment boven het hoofd hangt? Maar 4chan was nu eenmaal dol op uitzinnige beweringen en samenzweringstheorieën: in het jaar voordat Q van zich deed horen werd de Pizzagate-samenzweringstheorie, verreweg de meest directe voorganger van QAnon, alleen al op /pol/ 45.027 keer genoemd.

Duisternis

In de QAnon-folklore begint de Storm met ‘tien dagen van duisternis’, zoals Q een week na zijn eerste bericht schreef. Q’s volgelingen kijken ook nu nog vol spanning uit naar het aanbreken van deze tijd. Direct daarna zal het nieuws vol zijn van ‘onthullingen’ (waarin de regering schokkende feiten zal onthullen die ze tot dan toe verborgen hield). Deze berichten krijgt de burger via speciaal ingelaste uitzendingen op radio en televisie te horen.

Onthuld wordt niet het bestaan van buitenaards leven, maar wel de vergaande verdorvenheid van het genootschap. Tegelijkertijd zullen de laatste verzetshaarden van het genootschap vermorzeld worden en de massale arrestaties onverminderd doorgaan. Deze massa-arrestaties worden live op televisie uitgezonden. Ze leiden de ‘bevrijding van de planeet aarde van de machten der duisternis’ in.

QAnon borduurt voort op Pizzagate; met als verbindende schakel een groep threads onder de naam /HTG/ [Human Trafficking General]. Pizzagate verwierf scharen volgelingen omdat het het juiste doel uitkoos, de juiste beschuldigingen uitte, en tenminste aan het begin, openstond voor de inbreng van deelnemers.

Anons overboden elkaar bij het vinden van ‘bewijzen’ van kindermisbruik, gevonden in gehackte e-mails van het Democratisch Nationaal Comité [het hoogste bestuursorgaan van de Democratische Partij]. Maar die creatieve energie kon niet eeuwig blijven duren: de door te spitten e-mails raakten op, net als het aantal ‘codewoorden’ dat erin viel te ontdekken. Al gauw leverde onderzoek naar Pizzagate weinig spannends meer op en werd het een verzameling ideeën die de anons naar believen konden omarmen of verwerpen.

Zo’n tien procent van alle Amerikaanse volwassenen gelooft momenteel op zijn minst in sommige QAnon-theorieën

De /HTG/-threads die erop volgden werden nooit zo populair als Pizzagate. Toch namen ze precies dezelfde personen in het vizier, uitten dezelfde beschuldigingen en beschikten over een schier oneindige hoeveelheid bronmateriaal, aangeleverd door anons die vanuit hun huiskamer allerlei plekken in de echte wereld ‘onderzochten’. /HTG/ miste echter twee essentiële ingrediënten: een verhaallijn en een verteller. Het ontbrak aan een goed narratief dat de anons konden volgen. En al was dat er wel geweest: het ontbrak ook nog eens aan een begenadigd auteur om het goed over te brengen. Ook namen mensen van buiten de /HTG/-threads voortdurend op de hak.

‘Normies’

Waarom slaagde Q waar zo veel anderen hadden gefaald? Eén verklaring is dat Q precies op het juiste moment met het juiste idee kwam. Bovendien had hij een aansprekende stijl: zijn teksten begonnen vaak met een groot aantal vragen. Andere LARP’ers erkenden dat ruiterlijk – in 2017 schreef MegaAnon, op het moment dat Q op het toneel verscheen misschien wel de meest succesvolste actieve LARP’er, dat Q ‘veel beter een hoop details in een /pol/-vriendelijke vorm weet te verpakken’ dan zij ooit had kunnen doen.

Waarschijnlijk was dit artikel nooit geschreven als Q’s invloed zich had beperkt tot de wereld van /pol/. Maar de mysterieuze auteur wist binnen een paar dagen aan de nauwe grenzen van 4chan te ontsnappen, dankzij een kleine, vastbesloten groep fans die QAnon ook elders op internet onder de aandacht bracht. Zo konden ‘normies’, zoals de anons niet-ingewijden noemen, ook met Q kennismaken.

Waarom slaagde Q waar zo veel anderen hadden gefaald?

Voor sommigen smaakte dat naar meer. Normies – tenminste fanatiek Trumpgezinde, voor samenzweringstheorieën ontvankelijke normies – bleken net zo open te staan voor een vervolg op Pizzagate als de gebruikers van 4chan. Al snel ontstond een gemeenschap op meerdere platforms die veel weg had van /HTG/: een hechte groep volgelingen die, met een geheel eigen werkwijze en bewijsvoering, pedofielen ‘ontmaskerde’, ongehinderd door het uitblijven van resultaten in de echte wereld. Ondertussen produceerde Q aan de lopende band nieuwe teksten, gretig gefileerd door de anons, die zelfs geloof hechtten aan de meest uitzinnige, barokke beweringen. Het feit dat Q’s profetieën zelden uitkwamen was geen probleem, want ‘desinformatie’, zoals Q uitlegde, ‘is noodzakelijk’.

Misschien is dit geen geheel bevredigend antwoord op de vraag wat Q zo succesvol maakte. Het komt erop neer dat ‘Q een handige LARP’er was die zijn publiek slim naar de mond praatte, ideeën uit eerdere LARP-berichten opwarmde en meteen vanaf het begin werd geholpen door een schare fans die zijn teksten buiten 4chan verspreidde’.

Maar hoe het ook zij, de opkomst van Q had enorme, soms tragische, reële consequenties. De QAnon-beweging verwoestte het leven van vele families over de hele wereld – de subreddit QAnonCasualties inventariseert de door QAnon aangerichte schade. En alhoewel de meeste QAnon-volgelingen waarschijnlijk zelf nooit geweld zouden gebruiken, wordt het er politiek wel acceptabeler door. Nog in december beschreef Trump QAnon als een groep mensen die ‘gewoon staan voor goede politiek’.

Drie jaar geleden legde Q op een van de donkerste hoekjes van het internet de basis voor een breed gedragen systeem van overtuigingen. Puttend uit rechtse mediaschandalen, racistische samenzweringstheorieën en de LARP’s van weleer, creëerde hij iets dat groter was dan de som der delen. En daarmee hebben we het alleen nog over de aanbodkant van het fenomeen QAnon gehad, maar het werkelijke probleem ligt aan de kant van de vraag. Om daarop in te gaan moet je diepe breuklijnen in de Amerikaanse maatschappij blootleggen – en oog krijgen voor de gevaarlijke aantrekkingskracht van samenzweringstheorieën.

Dit is een verkorte versie van het originele artikel The making of QAnon: A crowdsourced conspiracy.

Bellingcat
Wereldwijd | bellingcat.com

Bellingcat is een onafhankelijk internationaal collectief van onderzoekers, rechercheurs en burgerjournalisten dat met behulp van open source en sociale media onderzoek doet naar uiteenlopende onderwerpen uniek terrein waar geavanceerde technologie, forensisch onderzoek, journalistiek, onderzoek, transparantie en verantwoording samenkomen.