Waarom keerde Wagner zich tegen Poetin en wat betekent dit voor Oekraïne?

Elke week pluist de redactie van 360 een actuele gebeurtenis voor je uit aan de hand van de internationale pers. Deze week gaan we dieper in op de muiterij van Wagner en leider Prigozjin in Rusland. Hoe kon dit gebeuren en welke invloed hebben de ontwikkelingen op de oorlog?

Dit artikel verscheen woensdag in de nieuwsbrief Buiten de grenzen, exclusief voor abonnees. Wil je elke week op de hoogte blijven? Neem dan een (proef)abonnement – al vanaf €4 per maand – op 360 Magazine en abonneer je op de nieuwsbrieven.

Waarom keerde Wagner zich tegen Poetin?

‘Op 23 juni begonnen in Rusland een knotsgekke 24 uur. Bedenk even hoe surrealistisch het allemaal was’, opent The Economist een analyse van de muiterij. ‘Een gewelddadige crimineel en voormalig hotdogverkoper, bijgenaamd de “kok”, leidt een gewapende privémilitie richting Moskou en eist de hoofden van de legerleider en de minister van Defensie. Grenswachten en veiligheidspersoneel verdwijnen en laten hen passeren. Gewone burgers stromen de straat op om het spektakel gade te slaan en een praatje te maken met de militieleden. De staatstelevisie zendt midden in de nacht een speciaal nieuwsbulletin uit. De president van een kernmogendheid doet vanaf het tv-scherm een beroep op zijn veiligheidsdiensten om de opstand te stoppen en belooft een “harde reactie”. De burgemeester van Moskou roept de noodtoestand uit vanwege terreurdreiging. Nog geen vierentwintig uur later stuurt de leider van de Wagner-groep zijn mannen terug en gaat in ballingschap. De aanklacht van hoogverraad wordt ingetrokken; er wordt geen verklaring gegeven’, vat het Britse tijdschrift samen. Dit is inderdaad surrealistisch te noemen. Hoe heeft het zo kunnen gebeuren?

Sinds het begin van de oorlog van Rusland in Oekraïne heeft de Wagner-groep aan de zijde van het Russische leger gevochten, waarbij naar schatting duizenden Wagner-huurlingen zijn ingezet. Hun tactieken zijn wreed en gewelddadig, schrijft The Guardian. De groep, die zichzelf omschrijft als een private military company, bestaat al sinds 2014 en heeft zich gemengd in conflicten in Afrika en het Midden-Oosten. Maar vrijdag doorbrak Prigozjin de gelederen en beschuldigde hij in een video vol scheldwoorden de Russische militaire leiding ervan zijn troepen munitie te onthouden. Hij beweerde dat een kampement van Wagner was gebombardeerd door het Russische leger en beschuldigde het Kremlin ervan tegen het publiek te liegen over de redenen om Oekraïne binnen te vallen. 

Die zaterdagochtend stak Prigozjin met zijn Wagner-troepen de grens over en nam hij de Russische stad Rostov aan de Don in. De leider van de huurlingengroep zei dat hij Rostov zou blijven bezetten tot hij kon spreken met de Russische minister van Defensie, Sergej Sjoigoe, en de chef van de Russische Generale Staf, Valeri Gerasimov – ‘zijn rivalen in de Russische militaire leiding’, aldus The Guardian. Toen daar geen gehoor aan werd gegeven, stuurde hij zijn troepen richting Moskou. Uiteindelijk mengde de Belarussische president Aljaksandr Loekasjenka zich in de onderhandelingen en kwam er een akkoord: Prigozjin en Wagner zouden vertrekken naar Belarus, hij en zijn strijders zouden niet beschuldigd worden van verraad. Wagner-strijders die door wilden vechten, konden zich aansluiten bij het Russische leger. 

Volgens de Spaanse defensie-expert Jesús A. Núñez Villaverde was het belangrijkste motief voor Prigozjins muiterij het feit dat de Russische defensieminister had afgekondigd dat alle privémilities vanaf 1 juli een contract moeten tekenen met het Russische leger en onder zijn gezag zouden komen te staan. ‘Voor Prigozjin zou dit het verlies betekenen van zijn belangrijkste machtsinstrument, zowel militair als politiek en financieel; iets wat onaanvaardbaar is voor iemand die beweert de beste vertegenwoordiger van het Russische patriottisme te zijn en (tot nu toe) Poetins trouwste bondgenoot was.’

In een audioboodschap op maandag zei Prigozjin dat zijn troepen zich niet zullen scharen onder het Russische leger, dat ze geen contracten zullen ondertekenen en dat Wagner zelfs toestemming zou kunnen krijgen om zijn operaties vanuit Belarus voort te zetten, bericht The Guardian in een ander bericht. Volgens een bericht van Meduza zijn de rekruteringskantoren van Wagner maandag gewoon weer opengegaan. En The Moscow Times meldt dat een Wagner-kampement voor achtduizend manschappen in aanbouw is in Belarus.

Welke gevolgen hebben deze ontwikkeling voor Poetin?

‘De Russische president is vernederd’, schrijft The Economist in een tweede analyse. ‘Wagner en Prigozjin, een ex-gevangene die eindigde als Kremlin-fixer, zijn Poetins creaties. In het Russische systeem regeert Poetin door de concurrentie tussen rivaliserende facties met potentieel dodelijke gevolgen in goede banen te leiden. (…) Zijn onvermogen om de muiterij van Wagner te voorkomen, betekent dat hij faalde in zijn belangrijkste taak.’

Maar dat is nog niet alles, schrijft het Britse weekblad. ‘Poetin heeft ook de grenzen van de loyaliteit van zijn volk ontdekt. (…) Sommige burgers leken de mannen van Wagner met voedsel en water te begroeten en juichten Prigozjin toe als een held. Voor het grootste deel hield het reguliere leger zich afzijdig en keek het toe terwijl een bende huurlingen richting Moskou marcheerde.’

Volgens The Economist zit Poetin gevangen in het dilemma tussen hard optreden tegen muiters en zo mogelijk de oorlog in Oekraïne verstoren, en niets doen en zo tonen dat hij kwetsbaar is. Dat hij via Loekasjenka een deal heeft gesloten met Prigozjin is eens te meer een teken van zwakte. ‘In de wereld van Poetin laten machtige leiders mensen niet met zoiets wegkomen en vragen ze niet om hulp van de junior dictator uit het buurland.’

Ook defensie-expert Núñez Villaverde beaamt in El País dat Poetin als verliezer uit de bus is gekomen. ‘Hij heeft politiek gezien verloren, omdat hij niet in staat is het beeld te verbergen van een leider die door zijn eigen demonen wordt overmand en gedwongen wordt om zijn dreigementen met straf [voor Prigozjin] in te trekken. En ook militair gezien, omdat hij geen directe vervanger heeft voor de taken die Wagner de afgelopen jaren op zich heeft genomen.’

Volgens Meduza bestond onder een deel van de Russische elite al ontevredenheid over Poetin. ‘Ze zagen Poetin als de reden dat ze geld, macht en mogelijkheden om zichzelf te verrijken verloren.’ Deze nieuwe knauw voor de reputatie van Poetin zou mogelijk kunnen leiden tot meer onrust. ‘Zodra iedereen inziet dat de keizer naakt is, zal ook zijn hof van hypocrieten worden uitgekleed.’

Informatie van The New York Times dat de Russische generaal Sergej Soerovikin op de hoogte was van Prigozjins plannen, lijkt erop te wijzen dat er tot in de legertop onenigheid is over Poetin, zo ontdekte de krant via bronnen binnen de Amerikaanse inlichtingendienst. Soerovikin was tot januari de hoogste bevelhebber in Oekraïne. Volgens experts waarmee NYT sprak leek Prigozjin te geloven dat grote delen van het Russische leger zich aan zijn zijde zouden scharen als zijn konvooi oprukte naar Moskou.

Volgens Núñez Villaverde leidt deze situatie tot nog meer chaos: ‘Poetins weigering om degenen die in opstand zijn gekomen tot de grond toe af te slachten, luidt alleen maar nieuwe stormen in voor de toekomst.’

En wat betekenen de gebeurtenissen voor het verloop van de oorlog?

Het nieuws over de muiterij gaf de Oekraïners hoop dat dit weleens het einde zou kunnen inleiden van de Russische invasie in hun land, aldus The Observer. ‘Maar naarmate de uren verstreken en de kans op een burgeroorlog afnam, begon de droom van een einde aan de oorlog er steeds onwaarschijnlijker uit te zien.’

Het is onbekend of Wagner zich helemaal gaat terugtrekken uit Oekraïne nu de leider naar Belarus is verbannen. Maar verschillende media speculeren al wat hiervan de gevolgen zouden kunnen zijn. ‘Kan de totale terugtrekking van de Wagner-groep van het slagveld het verloop van de oorlog in Oekraïne veranderen?’ vraagt ook Le Monde zich af. Ten eerste is belangrijk om te weten wat de huidige rol van Wagner is in de oorlog.

Volgens Le Monde beweert Wagner vijfentwintigduizend manschappen in Oekraïne te hebben, maar analisten geloven dat dit zwaar overdreven is. Zo zou Wagner naar eigen zeggen twintigduizend man hebben verloren in de slag om Bachmoet. Bovendien zijn de meeste mannen van Wagner niet meer aan het front sinds de val van Bachmoet, die op 20 mei door het Russische leger werd aangekondigd, hoewel sommige soldaten achterbleven, aldus de Franse krant. ‘De totale terugtrekking van de Wagner-troepen uit Oekraïne, mocht die bevestigd worden, zou de slagorde dus niet veranderen, althans niet op korte termijn. Bovendien zijn de mannen van Prigozjin volledig afwezig aan het zuidelijke front, waar een deel van het tegenoffensief dat het Oekraïense leger op 4 juni lanceerde, is geconcentreerd.’

Toch neemt de Russische legerleiding volgens analisten een risico als ze Wagners activiteiten in Oekraïne stopt, schrijft Le Monde. ‘De strijdkrachten van de Wagner-groep zijn veel geharder dan die van de reguliere troepen en werden ingezet in de zwaarste gevechten, waar de verliezen het hoogst waren.’ Omdat Wagner uit huurlingen en ex-gevangenen bestaat, konden ze makkelijker worden ingezet in gevaarlijke situaties waarbij veel doden vallen. ‘Politieke verantwoordelijkheid nemen voor een groot aantal doden is ingewikkelder met soldaten van het contingent dan met huurlingen. Je moet verantwoording afleggen aan hun families en nieuwe dienstplichtigen mobiliseren,’ aldus een defensie-expert in de Franse krant. Zonder Wagner is het voor Rusland dus veel moeilijker om een doorbraak te forceren in de oorlog. 

Sommige analisten vragen zich ook af of de reguliere strijdkrachten uit elkaar zullen vallen als de mannen van Wagner zich terugtrekken, zelfs als een aantal van hen zich bij het reguliere leger zou kunnen aansluiten, zoals het Kremlin graag zou zien. Ook stonden enkele legeronderdelen tijdens zijn muiterij openlijk aan de kant van Prigozjin. Russische militaire bloggers hebben gesproken over deserties in eenheden aan het front na Prigozjins actie, schrijft Le Monde.

‘Een situatie die volgens de onderzoekers het directe gevolg is van de privatisering door Moskou van een deel van zijn strijdkrachten. Door te vertrouwen op huurlingen heeft Poetin een val voor zichzelf gezet: de muiterij van Prigozjin en de roep om hulp van de Tsjetsjeen [Ramzan] Kadyrov laten zien dat hij niets meer zonder hen kan’, zegt een defensie-expert tegen de Franse krant. 

‘De kansen op een Oekraïense doorbraak zijn deze zomer dramatisch gestegen’, concludeert ook Luke Harding, Ruslandcorrespondent van The Observer. ‘Als het moreel in de Russische frontlinie instort en soldaten niet bereid zijn om te vechten, kan er snel terrein worden veroverd.’

Lees ook: