Wat moet er gebeuren om Poetins regime ten val te brengen?

Iedereen, behalve Poetin zelf misschien, ziet in dat zijn regime op zijn laatste benen loopt. Zelfs zijn aanhangers kunnen niet ontkennen dat er in Rusland politieke discussies worden gevoerd alsof Poetin en zijn systeem al niet meer bestaan. De vraag is vooral hoe het regime precies ineen zal storten.

Lange tijd leek het alsof verkiezingen de regering ten val konden brengen. Hoewel er in Rusland al minstens vijftien jaar geen echte verkiezingen zijn geweest, hoopten sommigen dat de aanwezigheid van een stel onafhankelijke afgevaardigden het politieke landschap zou kunnen veranderen. Anderen geloofden zelfs dat het regime door verkiezingen compleet omvergeworpen kon worden. Geen van beide opties is op dit moment mogelijk.

Het Kremlin zette bijna alle politici van de oppositie buiten spel door ze ofwel gevangen te zetten, ofwel op absurde gronden van het kandidaatschap te weerhouden. Toen er via een referendum een grondwetswijziging werd doorgevoerd waardoor het bewind van Poetin eindeloos verlengd kon worden, bleven zelfs optimisten ontgoocheld achter. Ze zagen in dat het regime niet geeft om wat burgers vinden maar vooral uitblinkt in het vervalsen van verkiezingsresultaten. Elke verkiezing die onder Poetin wordt gehouden, is per definitie een schijnvertoning.

Er restte nog de hoop (en angst bovendien) dat het regime zou instorten door een revolutie. Het volk zou zijn geduld verliezen en de regering omverwerpen, en de veiligheidstroepen zouden het niet durven opnemen tegen de honderdduizenden demonstranten. Maar sinds de gebeurtenissen van de afgelopen negen maanden, is een revolutie ondenkbaar.

Scenario’s

Poetin is nu ‘in oorlog’ met de Verenigde Staten en de NAVO, twee instanties die door de meerderheid van de Russen als vijanden worden beschouwd. Tegenstanders van Poetin worden niet langer gezien als voorvechters van het Russische volk, maar van de Verenigde Staten, en kunnen daarom niet rekenen op de steun van de bevolking. Aangezien het regime er bovendien niet voor terugdeinst geweld te gebruiken, is iedere vorm van revolutie in de nabije toekomst onmogelijk.

Tegelijkertijd kan het regime in zijn huidige vorm niet standhouden. Voor Rusland is er geen glorieuze uittocht denkbaar, noch uit Oekraïne, noch uit de andere problemen waarin het land verwikkeld is. Toekomstperspectief ontbreekt. Het land is moreel en politiek uitgeput, kan zijn geïsoleerd bestaan niet lang meer volhouden en een aanzienlijk deel van de bevolking emigreert. Hierdoor zijn veranderingen onvermijdelijk geworden. Daarnaast maken de militaire aanvallen en westerse sancties het voor Poetins systeem onmogelijk de ondergang oneindig uit te stellen.         

Het zou natuurlijk kunnen dat er een kernoorlog uitbreekt. Afgezien van dit apocalyptische scenario zijn er slechts twee enigszins realistische scenario’s waarop het Poetin-regime aan zijn einde kan komen: de eerste optie is beangstigend. De tweede heeft weinig met democratie van doen, maar laat Rusland tenminste de kans op een toekomst. 

In het eerste realistische scenario valt de Russische regering snel uit elkaar. In wezen is de regering al in verval: er is duidelijk geen sprake meer van politieke controle en bevelen worden ofwel niet opgevolgd ofwel – zoals bij de mobilisatie – op zo’n onorthodoxe manier dat ze voor het regime alleen maar slecht uitpakken.

Het hoeft niet per se een moord te zijn: Poetin kan ook worden afgezet of worden overtuigd om af te treden

Het Oekraïense tegenoffensief en de toenemende sociaaleconomische problemen in Rusland kunnen een sneeuwbaleffect veroorzaken, waardoor de stabiliteit die nog rest, eveneens verloren gaat. Dat is al eerder gebeurd: in de nadagen van de Sovjet-Unie vaardigde Michail Gorbatsjov decreet na decreet uit dat niemand van plan was op te volgen, wat hij ook op geen enkele manier kon afdwingen.

Er bestonden destijds instellingen die konden ingrijpen en totale chaos voorkomen: de partijorganisaties van verschillende republieken, in de Russische gebieden het team van Boris Jeltsin en in de Baltische republieken de nieuwe bestuursinstanties. Het huidige Rusland kent dergelijke instellingen niet.

Dit betekent dat een snelle ineenstorting van het regime onvermijdelijk zou leiden tot een zogenaamde ‘free-for-all’. Militaire formaties, aangevoerd door verschillende leiders, zouden met elkaar in conflict raken. Poetins ‘lakeien’ – de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov en Jevgeni Prigozjin, de oprichter van de Wagner Group – zouden samen met hun volgers de strijd aangaan. Andere regionale formaties zouden onder leiding van ambitieuze generaals en gouverneurs ook aan de gevechten deelnemen. Het geweld en bloedvergieten zouden onvoorstelbaar zijn; er zou een heuse apocalyps aanbreken.

Een minder angstaanjagend scenario is een zogenaamde ‘paleiscoup’. Dat hoeft niet per se een moord te zijn: Poetin kan ook worden afgezet of worden overtuigd om af te treden. Het kan niet anders dan dat zijn entourage ook inziet dat hij het land – en henzelf, wat voor hen nog belangrijker is – op een dood spoor heeft gezet. Voor zijn trouwe volgelingen is Oekraïne of Rusland niet het grootste probleem. Het liefst willen zij hun persoonlijke band met het Westen herstellen en zo de toegang tot hun bankrekeningen terugkrijgen. Ze weten dat dit, zolang Poetin aan de macht is, nooit zal lukken.

Vooral in het geval van grootschalige militaire verliezen zou het kunnen dat een aantal van Poetins belangrijkste adviseurs een exitstrategie voor hem verzint. Eventueel wordt een minder belangrijke en gemakkelijk beïnvloedbare politicus tot president benoemd. Deze officiële leider moet dan de oorlog beëindigen, alle mogelijke concessies aan het Westen doen en zo ‘vergiffenis’ verzekeren voor Poetin en zijn trawanten. Grote kans dat het Westen meewerkt, om zo een Derde Wereldoorlog te voorkomen.

Overlevingskansen

We weten niet of er in Poetins kring mensen dapper genoeg zijn om hem een dergelijke strategie voor te leggen, aangezien hij zich al jaren omringt met jaknikkers zonder ruggengraat. Het is bovendien onduidelijk of Poetin zo’n aanbod zou aanvaarden. Hij kan bijvoorbeeld worden afgeschrikt door het precedent van de voormalige Kazachse president Noersoeltan Nazarbajev. Die was ervan overtuigd dat hij zijn invloed zou behouden toen hij het presidentschap overdroeg aan Kassim-Zjomart Tokajev, die hij als vertrouweling en naaste beschouwde. Binnen een week was hij al zijn macht en invloed kwijt, nadat Tokajev zijn onafhankelijkheid had opgeëist. Vandaag de dag hangen de vrijheid, en zelfs het leven van Nazarbajev, af van Tokajev.

Een nog angstaanjagender voorbeeld voor Poetin is dat van de voormalige Joegoslavische president Slobodan Milošević: zijn eigen volk stuurde hem naar Den Haag om daar te worden berecht.

Als iemand uit Poetins entourage aan hem durft voor te stellen af te treden, moet diegene ook bereid zijn verdere stappen te zetten als dat voorstel niet wordt aanvaard. Anders vrees ik dat de overlevingskansen van ons land nihil zijn.

Lees ook: